اسلام آباد
اسلام آباد \ eslām-ābād\ ، شهر و پایتخت پاکستان. این شهر که در نزدیکی شهر راوِلپِندی قرار دارد، در اکتبر 1959/ مهر 1338 به جای شهر کراچی به‌عنوان پایتخت جمهوری اسلامی پاکستان برگزیده، و در فوریۀ 1960/ بهمن 1338 نام اسلام‌آباد برای آن انتخاب شد (ذبیح، 241؛ نلسن، 147؛ اردو...، ذیل اسلام‌آباد).
پس از تشکیل پاکستان در 14 اوت 1947م/ 23 مرداد 1326ش، کراچی تا 13 سال پایتخت آن کشور بود (ذبیح، 195) و چون از نظر موقعیت دفاعی، اداری، جغرافیایی و اجتماعی و نیز از حیث آب‌و‌هوا مناسب نبود، در فوریۀ 1959 به فرمان ایوب‌خان، رئیس جمهور وقت، کمیسیونی به ریاست یحیى خان برای گزینش محلی مناسب برای پایتخت جدید تشکیل شد (نلسن، 145) که نتیجۀ آن، انتخاب اسلام‌آباد به‌عنوان پایتخت جدید بود. ساخت این شهر از اکتبر 1961 آغاز شد ( اردو، همان‌جا؛ اسلام‌آباد، 19)، اما چون پایتخت جدید یک‌باره آماده نمی‌شد، راولپندی که مرکز ستاد ارتش بود، از 1959 تا 1969م به صورت پایتخت موقت درآمد (اسعدی، 123؛ ذبیح، همان‌جا)، تا اینکه سرانجام، اسلام‌آباد به‌طور کامل و قطعی پایتخت پاکستان شد (همان‌جا).
ویژگیهای جغرافیایی
اسلام‌آباد در فاصلۀ 19 °33 تا ´50 °33 عرض شمالی، و ´23 °72 تا ´34 °72 طول شرقی قرار گرفته ( EI 2؛ ذیل «اسلام‌آباد»؛ اسلام‌آباد، همان‌جا)، و ارتفاع آن از سطح دریا میان 762 تا 615‘1 متر است. این شهر در کنارۀ شمال شرقی فلات پوتوهار، در دامنۀ تپه‌های مارگَله قرار دارد («حقایق...»، 80؛ حاج سید جوادی، 167؛ نیز نک : «گردش...»، 7). میانگین دمای این شهر در تابستان به °39 و در زمستان به °3 سانتی‌گراد می‌رسد (BSE 3, 487) و میانگین بارندگی سالانۀ آن 143‘1 میلی‌متر است (رضا، 26؛ «اسلام‌آباد زیبا»، 20).
جمعیت اسلام‌آباد با حومۀ آن در 1972م، 641‘76 تن، و در 1978م، 165 هزار تن بود؛ این شمار در 1983م، به 286‘340 تن رسید (رضا، همان‌جا). بر پایۀ برآورد سال 2003م، جمعیت اسلام‌آباد نزدیک به 698 هزار تن بوده است (ME، ذیل «اسلام‌آباد»).
در محلی که اکنون اسلام‌آباد قرار دارد، شهری کهن به نام کوری وجود داشته، که گویا زمانی مرکز تجاری بزرگی بوده است. در آنجا مسجدی وجود دارد که بنابر برخی روایتها، در 189ق/ 805م ساخته شده است (حاج سید جوادی، همان‌جا). همچنین شهری کهن از هندوها در سیدپور، در حومۀ اسلام‌آباد، برجا مانده است. این منطقه مسیر رودخانۀ سوان بوده، و در آنجا آثاری متعلق به دوران پیش از تاریخ به دست آمده است که در موزۀ آثار طبیعی اسلام‌آباد نگهداری می‌شود (همان‌جا؛ اسلام‌آباد، 37-39؛ ذبیح، 487). در این شهر معبدی متعلق به هندوان نیز وجود دارد. همچنین راهی کهن که در دوران پادشاهان تیموری هندوستان ساخته شده است، از تپه‌های مارگله می‌گذرد (همان‌جاها).
در 1959م که اسلام‌آباد به‌عنوان پایتخت پاکستان تعیین شد، کمتر اثری از آبادی در آن وجود داشت، ولی در مدتی کمتر از 10 سال، بزرگ‌راهها، خیابانها و ساختمانهای بزرگ، پارکها، تفریحگاههای عمومی، دانشگاهها، کتابخانه‌ها، مساجد، مدارس و بازارها در آن پدید آمد.
اسلام‌آباد از نظر طراحی و معماری دارای هماهنگی، و مانند شهرهای دهلی نو، کانبِرا و برازیلیاست. در احداث این پایتخت جدید معماران، شهرسازان و طراحان سرشناس بین‌المللی، مانند کُنستانتینوس دُکسیادیس، ادوارد دیورِل اِستون (ه م)، جو پونتی و لویی کان، شرکت داشتند (راجپوت، 44؛ اسلام‌آباد، 25؛ ME، همان‌جا). این شهر به 8 منطقه با کارکردهای متفاوت تقسیم شده است: مناطق اداری، دیپلماتیک، مسکونی، تجاری، صنعتی، منطقۀ نهادها و سازمانها، یک کمربند سبز و یک پارک ملی (EB، ذیل «اسلام‌آباد»).
از نقطۀ مرکزی شهر اسلام‌آباد، 4 بزرگ‌راه منشعب می‌شوند که پهنای هر یک از آنها 366 متر است و هر یک به میدانی به وسعت 1/ 3 کم2 منتهی می‌شوند. دو بزرگ‌راه «اسلام‌آباد» و «کشمیر» نیز از طریق بزرگ‌راه سراسری پاکستان، اسلام‌آباد را به شهرهای دیگر کشور، مانند لاهور و پیشاور، و ناحیۀ کشمیر متصل می‌کند (ذبیح، 236). اسلام‌آباد با 65 کم 2 وسعت، دارای بافتی فشرده است (EB، همان‌جا).
برای رساندن آب به اسلام‌آباد دو سد بزرگ راوَل و سیملی و نیز چند چاه عمیق احداث شده است. سد راول با ارتفاع 38/ 24 متر دارای دریاچه‌ای به وسعت 8/ 77 کم2 و گنجایش 000‘650‘61 متر مکعب آب است (همو، 477؛ EB، همان‌جا) و سد سیملی که با ارتفاع 84 متر، در دهکده‌ای به نام سیملی در 38 کیلومتری اسلام‌آباد واقع شده، بلندترین سد پاکستان به شمار می‌رود (همو، 246-247).
ویژگیهای فرهنگی ـ اجتماعی
بیشتر مردم روستایی ناحیۀ اسلام‌آباد به زبان پوتوهاری سخن می‌گویند که گویشی از زبان پنجابی است، و بیشتر مردم شهر به زبانهای پوتوهاری، پنجابی و اردو تکلم می‌کنند، اما چون اکثر آنان کارمندان دولت مرکزی و سفارتخانه‌ها، کارگران و کارمندان برخی کارخانه‌های کوچک، و بازرگانان و مغازه‌دارانی هستند که در 30 سال اخیر در اسلام‌آباد اسکان یافته‌اند، زبان انگلیسی نیز در میان آنان رایج است. دین اهالی شهر اسلام است و تنها شمار اندکی مسیحی در آنجا زندگی می‌کنند.
دانشگاهها
در اسلام‌آباد 3 دانشگاه به نامهای دانشگاه قائد اعظم، دانشگاه آزاد علامه اقبال و دانشگاه بین‌الملل اسلامی وجود دارد:
دانشگاه قائد اعظم در 1965م/ 1344ش بنیاد نهاده شد، در 1971م به محل کنونی در خیابان مارگله انتقال یافت و در 1976م (جشن صدمین سال ولادت بنیادگذار پاکستان) به نام قائد اعظم نامیده شد. شمار دانشجویان این دانشگاه در مقاطع مختلف از دو هزار تن فراتر، و هر سال رو به فزونی است («جزوه...»، passim؛ ذبیح، 340- 348؛ «راهنما...»، 423-437).
دانشگاه آزاد علامه اقبال در پی قانون مصوب 1974م/ 1353ش پدید آمد و مقارن با جشن صدمین سال ولادت اقبال در 1977م، به نام او نام‌گذاری شد («دانشگاه...»، passim؛ ذبیح، 349-360؛ «راهنما»، 9-29).
دانشگاه بین‌الملل اسلامی در 1980م/ 1359ش بنیاد نهاده، و ادارۀ تحقیقات اسلامی بدان منضم شد. این اداره در 1958م تأسیس شده بود و در 1980م وابسته به دانشگاه بین‌الملل اسلامی، و در 1985م جزو آن دانشگاه شد. اکنون در دانشگاه بین‌الملل اسلامی علوم مختلف، همچون اقتصاد، حقوق اسلامی، علوم دینی و زبان و ادبیات عرب، در مقطعهای کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تدریس می‌شود (ذبیح، 361-369؛ «راهنما»، 145-163). این دانشگاه صدها دانشجو از کشورهای گوناگون می‌پذیرد تا در علوم اسلامی تحصیل کنند. تدریس در این دانشگاه عموماً به عربی، و در برخی موارد به انگلیسی صورت می‌گیرد.
در اسلام‌آباد یک دانشکدۀ علوم بازرگانی پسرانه، 6 دانشکدۀ علوم و ادبیات پسرانه و 6 دانشکدۀ علوم و ادبیات دخترانۀ دولتی نیز وجود دارد که در آنها دانشجویان تا مقطع کارشناسی در علوم و ادبیات تحصیل می‌کنند. در زمان ذوالفقار علی بوتو، همۀ مؤسسه‌های آموزشی دولتی شدند، اما پس از او، دولت پاکستان به مؤسسه‌های خصوصی اجازه داد تا دبستانها، دبیرستانها و دانشکده‌ها و حتى دانشگاههای غیر دولتی بنیاد نهند.
دیگر نهادهای علمی و فرهنگی
شورای نظریۀ اسلامی
این شورا در 1957م تأسیس شد و اعضای آن متخصصان فقه و حقوق اسلامی‌اند که به توصیۀ وزارت امور مذهبی، به دستور رئیس جمهور برگزیده می‌شوند. وظیفۀ اصلی آنان بررسی همۀ قوانین موجود کشور و تطبیق آنها با اصول اسلامی، و ارائۀ پیشنهادهایی به دولت مرکزی و دادگاه شرعی فدرال برای اصلاح یا لغو قوانینی است که با شریعت منافات دارند (ذبیح، 411-416).
دادگاه شرعی فدرال
این دادگاه در 1980م تشکیل شد و متشکل از اعضایی است که از میان علما و فقهای مذاهب گوناگون اسلامی و حقوق‌دانان برگزیده می‌شوند. از جمله وظایف این دادگاه بررسی همۀ قوانین موجود کشور و ارائۀ قوانین ناسازگار با شریعت به دولت مرکزی، و تقدیم پیشنهادهایی برای تطبیق آنها با اصول شریعت اسلامی است. این دادگاه با ادارۀ تحقیقات اسلامی و شورای نظریۀ اسلامی همکاری می‌کند (همو، 415).
مؤسسۀ ملی زبانهای نوین
این مؤسسه که وابسته به دانشگاه قائد اعظم است، در 1970م به‌عنوان مرکز آموزش زبانهای نوین بنیاد نهاده شد. بخش فارسی این مؤسسه از 1349ش آغاز به کار کرد و در 1351ش کلاسهای کارشناسی ارشد آن گشایش یافت. در 1367ش نخستین گروه دانشجویان کارشناسی ارشد از این بخش فارغ‌التحصیل شدند (پیرنیا، 99-101).
مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان
این مرکز در 1349ش، بنابر موافقت‌نامه‌ای میان دو دولت ایران و پاکستان، در راولپندی تأسیس شد و اکنون در اسلام‌آباد مشغول فعالیت است. کتابخانۀ بزرگ «داتا گنج‌بخش» وابسته به این مرکز است. این کتابخانه از لحاظ کتابهای فارسی از غنی‌ترین کتابخانه‌های پاکستان است و 351‘15 نسخۀ خطی به زبانهای فارسی، عربی و اردو، و شمار بسیاری کتابهای کمیاب و نایاب چاپ سنگی دارد.
مقتدرۀ قومی زبان (فرهنگستان پاکستان)
این مؤسسه در 4 اکتبر 1979 پدید آمد و وظیفۀ بنیادین آن فراهم آوردن امکان پیشرفت زبان اردو و واژه‌گزینی برای آن است.
ساختمانهای دولتی
از مهم‌ترین ساختمانهای دولتی اسلام‌آباد اینها را می‌توان بر شمرد: ایوان صدر (کاخ ریاست جمهوری)، ایوان نخست وزیری، مجلس ملی، دیوان عالی کشور، کاخ وزارت خارجه و ایوان نمایندگان (ممتاز، 187-188).
مراکز عمومی
مزار شاه‌عبداللطیف امام بری
این مزار که متعلق به شاه عبداللطیف امام بری، از صوفیان بزرگ دورۀ شاه‌جهان و اورنگ‌زیب است، در بخش شمال غربی اسلام‌آباد، در دهکده‌ای به نام نور شاهان واقع است و پیرامون آن، چند مزار و گنبدِ یک آتشکده وجود دارد (ذبیح، 490-491؛ حاج سید جوادی، 167).
گولره شریف
در حومۀ اسلام‌آباد، در غرب راولپندی، روستایی به نام گولره شریف واقع است که مزار مهر علیشاه قادری (1859-1937م) در آنجاست (همان‌جا؛ ذبیح، 492-493: اسلام‌آباد، 23-24). در این روستا کتابخانۀ بزرگی وجود دارد که در آن، حدود 15 هزار مجلد کتاب چاپی به اردو، فارسی و عربی، و تقریباً 100‘1 نسخۀ خطی موجود است که صدها نسخۀ آن به فارسی و عربی است.
جامع فیصل. مسجدی که ملک فیصل، شاه عربستان، در 1966م سنگ بنای آن را نهاد. این مسجد بزرگ که به شکل چادر عربی طراحی شده، دارای چهار مناره به بلندی 90 متر است. ساخت مسجد در 1985م/ 1364ش به پایان رسید. فضای درونی مسجد گنجایش 10 هزار تن، و صحن آن گنجایش صد هزار نمازگزار را دارد (ذبیح، 87-80؛ ممتاز، 188-189).
مآخذ
اردو دائرۀ معارف اسلامیه، دانشگاه پنجاب، لاهور، 1959-1993م؛ اسعدی، مرتضى، جهان اسلام، تهران، 1366-1369ش، ج 2؛ پیرنیا، علی، «مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان و مؤسسۀ ملی زبانهای نوین»، دانش، 1370ش، شم 26؛ حاج سید جوادی، کمال، «اسلام‌آباد»، میراث جاودان، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، اسلام‌آباد، 1370ش؛ ذبیح، محمد اسماعیل، اسلام‌آباد، کراچی، 1984م؛ راجپوت، الله‌بخش، «اسلام‌آباد»، پاکستان، فیروزسنز، کراچی، بی‌تا؛ نیز: